Lutowiska (1944-1957 Szewczenko[1]) – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie bieszczadzkim, w gminie Lutowiska, nad potokiem Smolnik, na styku pasm Ostre i Otryt przy DW896 drodze wojewódzkiej nr 896; siedziba gminy Lutowiska. Wieś jest siedzibą sołectwa, w którego skład wchodzą również miejscowości Smolnik, Żurawin i obszar nieistniejącej już wsi Krywka.

W miejscowości ma siedzibę rzymskokatolicka parafia Świętego Stanisława Biskupa.
Spis treści

Nazwa miejscowości wykazywała w przeszłości znaczne wahania językowe. Najstarszą jej znaną formą są Letowiszcza (Lethawyszcza 1484, Lyetowyszcza 1515), później Letowiszcze (Letovysce 1494), Latowiszcze (1649), Litowiska (1589) i Litowisko (1678). Dzisiejsza postać nazwy pojawia się dopiero w zapisie z 1828 r. Nazwa pochodzi z jęz. ukraińskiego (l’itowyszcze – „miejsce wypędzania i wypasu bydła w lesie”)[2].

Odgórne zmiany nazwy w XVIII w. (Urbanice) i XX w. (Szewczenko) nie utrzymały się.
Historia

Osada powstała w X w. Właścicielami osady byli do 1553 Piotr Kmita Sobieński, a następnie do 1579 Barbara Kmita z Herburtów (wdowa po Piotrze Kmicie). Lokacja osady na prawie wołoskim nastąpiła w 1580. Właścicielem po śmierci Barbary Kmity w 1580 został jej brat – Stanisław Herburt (s. Jana) – kasztelan lwowski. W 1589 właścicielem Lutowisk był jeszcze Stanisław Herburt, a potem Erazm Herburt; w 1620 Iwan Polański; w 1663 Polańscy (Piotr z Terenowy Polański).

Lutowiska kupił następnie Bazyli Ustrzycki i przekazał je w posagu córce Mariannie, zamężnej z Szymonem Urbańskim – łowczym kamienieckim. W latach trzydziestych właścicielem osady był XVIII w. Michał Urbański, podczaszy żydaczowski. W 1739 roku erygował parafię w Cisnej, gdzie też był dziedzicem.

W 1742 roku Lutowiska otrzymały od Augusta III, prawo odbywania 10 jarmarków rocznie, a nazwę miejscowości zmieniono na Urbanice, aby uczcić właściciela Ludwika Urbańskiego. Nowa nazwa nie przyjęła się.

Majątek w Lutowiskach przejęli następnie Górscy. I tak w 1779 – właścicielem był Józef Górski, w 1819 – Ignacy Górski, 1828-1848 – Józef Górski. Hrabia Ksawery Konarski, uczestnik powstania listopadowego z 1831, był właścicielem dóbr Lutowiska.

21 lutego 1846 powstańcy z południowej części obwodu sanockiego zmierzali na północ w celu opanowania Sanoka trzema szlakami: z Cisnej przez Baligród, z Lutowisk oraz z Ustrzyk Dolnych i z Ustianowej. Po zniesieniu pańszczyzny w 1848 nastąpiło rozdrobnienie gruntów oraz upadek majątków pozbawionych darmowej siły roboczej. Licytowane majątki przejęli przedsiębiorcy drzewni, budując tartaki. Córka Ksawerego Konarskiego, hr. Aleksandra Krasicka z d. Konarska, dziedziczka tej miejscowości, uczestniczka powstania styczniowego z 1863, ukrywała zbiegów w swoim majątku w Lutowiskach. W 1868 Lutowiska były własnością Franciszka Konarskiego, a pod koniec XIX w. właścicielem Lutowisk był hrabia Stanisław Konarski.

25 stycznia 1915 w bitwie pod Lutowiskami Austriacy (w 30 stopniowym mrozie) rozbili rosyjską kawalerię chana Nachiczewskiego. W czasie tych walk Lutowiska zostały spalone, zaś wielu jej mieszkańców zginęło lub zostało przez Rosjan wywiezionych na Syberię za sprzyjanie Austrii.

W maju 1919 Ukraińcy wycofali się w rejon Hołowiecka, a do Lutowisk wkroczyło Wojsko Polskie pod dowództwem kapitana Rawskiego.

Lutowiska utraciły prawa miejskie w 1919, ale do II wojny światowej stanowiły okoliczne centrum handlowe i administracyjne.

W latach 1939-1941 miejscowość na mocy paktu niemniecko-radzieckiego z 23 sierpnia 1939 należała do ZSRR. Sowieci przeprowadzili nacjonalizację, która dotknęła przede wszystkim zamożniejsze grupy społeczne – Żydów i Polaków. Miejscowemu przedsiębiorcy Januszowi Ziółkowskiemu odebrano olejarnię, tartak i jedyną bieszczadzką spalinową elektrownię (Ziółkowski zelektryfikował Lutowiska zaledwie dwa lata wcześniej). Od października 1939 do sierpnia 1944 wieś była siedzibą urzędu gminy w powiecie sanockim.

W czerwcu 1941 miejscowość została zajęta przez Niemców. W czerwcu 1942 Johann Bakcer i Arnold Doppke – gestapowcy, którzy przybyli z Ustrzyk Dolnych – rozstrzelali ok. 650 miejscowych Żydów, Polaków i 30 Romów. Na miejsce kaźni ofiary spędziła i zwiozła Ukraińska Policja Pomocnicza Po zlikwidowaniu Żydów spalono ich zabudowania, czyli całą drewnianą zabudowę położoną przy rynku oraz synagogi. W 1943 rozstrzeliwano ludność w wąwozie za Kościołem. W egzekucjach brali udział gestapowcy Juni i Henemilck. 18 lipca 1944 Niemcy wywieźli volksdeutschów, administrację, nadleśnictwo, pracowników kopalni ropy i wszystkich, którzy mogli im się przydać. 20-22 lipca 1944 wymordowano w Lutowiskach polskie rodziny (np. Górali Góraszewskich, Kukurowskich, Raszowskich, Samborskich, Ziółkowskich, Federeszczaka). Nie jest do końca wyjaśnione, kto jest odpowiedzialny za tę zbrodnię, niektóre źródła przypisują to UPA.

W latach 1944-1951 Lutowiska należały do Związku Radzieckiego i zostały przemianowane na Szewczenko. W czasie przynależności Lutowisk do ZSRR (1944-1951) świątynia katolicka w Lutowiskach uległa całkowitej dewastacji. Nabożeństwa musiały odbywać się w cerkwi aż do 1963, kiedy to po gruntownym remoncie zorganizowanym przez pierwszego powojennego proboszcza ks. Antoniego Zawiszę.

Lutowiska znalazły się ponownie w Polsce w 1951 w ramach umowy o zamianie granic. Ludność dotychczas tu zamieszkującą wysiedlono. Miejscem przesiedlenia 274 rodzin (1043 osób) stała się wieś Dudczany w kołchozie Krasnoflotiec nad dolnym Dnieprem, prawie tysiąc kilometrów na południowy wschód od Bieszczadów. Do Szewczenka przesiedlono natomiast polskich mieszkańców z Sokalszczyzny i Hrubieszowszczyzny. Pierwotną nazwę Lutowiska przywrócono dopiero w 1957 roku.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego. W miejscowości działało Państwowe Gospodarstwo Rolne – Państwowe Przedsiębiorstwo Rolne Lutowiska[3].
Demografia

    1921 Lutowiska zamieszkiwało 2125 osób (w 261 domach mieszkalnych):
        1220 wyznania mojżeszowego
        769 wyznania greckokatolickiego
        136 wyznania rzymskokatolickiego
    1939 – 3468 osób

Zabytki

W rejestrze zabytków:

    Kościół pw. św. Stanisława Biskupa w Lutowiskach – neogotycki kościół pw. św. Stanisława Biskupa (1911-20)
    Stary cmentarz katolicki – cmentarz służący katolikom obu obrządków między XVIII a XX wiekiem
    drewniana willa sprzed I wojny światowej

Pozostałe:

    Cerkiew św. Michała Archanioła w Lutowiskach – nieistniejąca cerkiew greckokatolicka
    Synagoga kahalna w Lutowiskach – nieistniejąca synagoga
    Synagoga w Lutowiskach – nieistniejąca synagoga
    Cmentarz żydowski w Lutowiskach założony w II poł. XVIII wieku, na którym zachowało się co najmniej 500 macew
    Pomnik ku czci pomordowanych Żydów i Romów

Źródło : Wikipedia